Quả hình dẹt, có vỏ cứng, to bằng 3 - 4 ngón tay, dài khoảng 30 cm, mỗi quả có từ 4 - 5 hạt. Muốn lấy hạt  người ta phải đập vỡ lớp vỏ cứng bên ngoài rồi dùng dao hoặc que cạo cho hết lớp lông dầy bao quanh. Khi ấy hạt má lẹ sẽ lộ ra có màu nâu đậm. người ta dùng hạt này để chơi. Hạt má lẹ có 3 loại nhỏ, vừa và to. Cả 3 loại đều có hình tròn, bẹt. Loại ưa dùng hơn cả là má lẹ to có đường kính từ 4 cm, dày 1cm trở lên, hạt chắc và nặng.

Về trò chơi Tó má lẹ, chuyện dân gian dân tộc Thái kể rằng: Ngày ấy, các bạn gái trong bản rủ nhau đi rừng lấy củi. Khi củi đã lấy đủ mọi người đóng gánh ra về, nhưng có một số bạn chưa đóng gánh xong. Mọi người bảo nhau ngồi đợi, bỗng có một làn gió thổi tới làm các quả Má lẹ ở trên cao rơi xuống. Có điều rất lạ là chúng chỉ rơi vào chỗ các bạn gái đang ngồi và vỏ quả lại tự tách làm đôi, hạt bung ra bắn vào nhau tạo nên những tiếng lách tách nghe thật vui tai. Các bạn gái cho đó là một điềm lành, là món quà mà trời đất ban cho riêng họ. Họ đã bảo nhau nhặt những hạt này cho vào “Kế lếp” đem về, rồi cùng nhau chơi trò “Tó má lẹ” ở bản để nhớ về buổi lấy củi đáng nhớ ấy. Các bà các chị trong bản thấy vậy cũng xin được chơi cùng. Từ đó “Tó má lẹ” trở thành một trò chơi phổ biến được nhiều người yêu thích, đặc biệt là với chị em phụ nữ. Các bạn gái khi ấy đã giao hẹn với nhau rằng: Sau này, dù còn trẻ hay đã về già, dù ở bản gần hay mường xa, cứ mùa quả má lẹ rơi, họ sẽ lại gặp nhau để tâm tình trò chuyện và cùng chơi Tó má lẹ... Kỳ lạ thay, lời hẹn mãi còn đó, đời nọ truyền đời kia, nơi này tới vùng khác và cách chơi tuy có thêm bớt, khác nhau ít nhiều xong trò chơi Tó má lẹ vẫn là một trò chơi dân gian truyền thống, một cách vận động có sử dụng những kỹ năng, kỹ xảo cùng những động tác liên hoàn giúp con người khoẻ mạnh, hồn nhiên yêu đời và luôn có một thân hình khoẻ đẹp.

 

Cách chơi Tó má lẹ cũng đơn giản nên tất cả mọi người đều có thể tham gia, nhưng chủ yếu vẫn là phụ nữ. Họ thường chơi vào các ngày lễ tết, mừng nhà mới, mừng đám cưới, chơi khi có thời gian rỗi .v.v. Sân chơi chỉ là một bãi đất nhỏ, bằng phẳng hoặc có thể chơi ngay dưới gầm sàn. Thời gian chơi của một cuộc phụ thuộc chủ yếu vào số lượng người tham gia và kỹ năng của từng người. Để chơi “tó má lẹ” tối thiểu cũng cần có 2 người hoặc 2 đội. Thông thường người chơi, đội chơi càng đông thì càng vui. Khi thi đấu thì chỉ chơi 2 đội, mỗi đội tối đa 7 người.

 

Công việc chuẩn bị cho trò chơi Tó má lẹ rất đơn giản: Trên sân người ta kẻ ra 3 vạch: Vạch thứ nhất được kẻ ở đầu sân là chỗ đứng của người chơi, là vạch xuất phát. Vạch thứ 2 cách vạch xuất phát ít nhất là 3m là vạch để người chơi đánh dấu điểm đánh, và vạch thứ 3 (vạch đánh) cách vạch thứ 2 khoảng 1m hoặc ngắn hơn nếu người chơi giỏi.

 

Tó má lẹ có nhiều bước chơi nhưng thông thường người ta chơi theo bốn bước: Bước thứ nhất người chơi đặt má lẹ lên đầu gối, dùng ngón cái bật má lẹ sao cho trúng má lẹ đội bạn và bay đến đích hoặc quá đich theo thoả thuân; bước thứ hai người chơi đúng ở vạch quy định tung má lẹ về phía hàng má lẹ đội bạn, má lẹ dừng ở điểm nào, lấy điểm đó làm điểm để đánh; bước thư ba người chơi đặt má lẹ lên mu bàn chân, vừa nhảy vừa dùng chân đánh má lẹ sao cho má lẹ bắn vào má lẹ đội bạn; bước cuối cùng người đánh tung má lẹ đánh dấu vạch đánh, rồi từ vạch đánh dùng má lẹ của mình đánh cho trúng má lẹ đội bạn. Người nào vượt qua được cả bốn bước chơi trên sẽ là người thắng cuộc. Người thắng được nhận một phần thưởng theo thoả thuận giữa những người chơi với nhau.

 
Tó má lẹ tuy có cách chơi đơn giản nhưng là một cuộc thi tài thật sự tưng bừng náo nhiệt và đặc biệt vui vẻ, nhất là trong các dịp lễ tết hội hè. Ở đó người chơi không còn có sự phân biệt già trẻ, lớn bé tất cả đều hồn nhiên, say xưa trổ tài cao thấp trong tiếng trống, tiếng chiêng vang dội và tiếng hò reo, cổ vũ của tất cả mọi người khiến không khí bản mường luôn rộn ràng sôi động và ai ai cũng thấy mình như nhanh nhẹn hơn, khoẻ khoắn hơn và cuộc sống cũng thêm nhiều ý nghĩa hơn./.

(Nguồn: website svhttdldienbien)